ابن‌عاقولی غیاث‌الدین ابوعبدالله ابوالمکارم محمد بن محمدابن عاقولی محدث و فقیه شافعی که به سبب اقامت اجدادش در عاقول (قریه‌ای در بخش شرقی واسط ) به آنجا منسوب شده است. ۱ - معرفی ابن عاقولیاِبْنِ عاقُولی، غیاث‌الدین ابوعبدالله ابوالمکارم محمد بن محمد ابن عبدالله ( رجب ۷۳۳- صفر ۷۹۷/ مارس ۱۳۳۳- نوامبر ۱۳۹۴)، محدث و فقیه شافعی است. [۱]
ناجی معروف، تاریخ علماء المستنصریة، ج۱، ص۱۳۸، قاهره، ۱۳۹۶ق.
ابن عاقولی در بغداد زاده شد و در همان شهر زندگی کرد و پرورش یافت. [۲]
محمد ابن فرات، تاریخ، ج۹، ص۴۲۳، به کوشش قسطنطین رزیق و نجلاء عزالدین، بیروت، ۱۹۳۸م.
گفته شده که وی خود را از نسل نعمان بن منذر می‌دانست. [۳]
ابوبکر ابن قاضی شهبه، تاریخ، ج۳، ص۵۷۰، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
ابن حجر [۴]
احمد ابن حجر عسقلانی، انباء الغمر، ج۳، ص۲۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
تولد ابن عاقولی را در ۷۳۲ق ثبت کرده و سیوطی [۵]
سیوطی، بُغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۶، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
درگذشت او را به سال ۷۹۸ق ثبت کرده است. ۱.۱ - خاندان ابن عاقولیخاندان ابن عاقولی، اهل علم و فضیلت بودند و ۳ تن از آنان یعنی جد وی، پدرش و خود او، تقریباً تا اواخر سده هشتم هجری، به هنگام یورش اول تیمور لنگ به بغداد (۷۹۵ق/۱۳۹۳م) در مستنصریه تدریس می‌کردند. [۶]
ناجی معروف، تاریخ علماء المستنصریة، ج۱، ص۳۵، قاهره، ۱۳۹۶ق.
۱.۲ - آثار بر جا مانده از آل عاقولیاز آثار بر جای مانده آل عاقولی، دارالقرآن الجمالیه یا جامع‌العاقولی کنونی است که در آغاز، مدرسه‌ای برای دانش پژوهان بود و بعد به صورت جامع درآمد. [۷]
عباس عزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۲، ص۲۲۸، بغداد، ۱۳۵۴ق/ ۱۹۳۶م.
[۸]
ناجی معروف، تاریخ علماء المستنصریة، ج۱، ص۱۳۸، قاهره، ۱۳۹۶ق.
ابن عاقولی این مدرسه را بر مرقد پدرش بنا نهاد و بر آن موقوفاتی معین کرد. [۹]
ابوبکر ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ج۳، ص۱۷۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
۱.۳ - علمیتبنا به گفته ابن حجر، ابن عاقولی بر علوم گوناگون زمان خود از حدیث و فقه و ادبیات چیره بود و همواره قاضیان و وزیران به علت مقام علمی وی به سویش روی می‌آوردند. [۱۰]
ابوبکر ابن قاضی شهبه، تاریخ، ج۳، ص۵۷۰، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
ابن عاقولی نزد پدرش و سراج قزوینی و دیگر عالمان روزگار آموزش دید و از آنان حدیث شنید و میدومی و دیگران به وی اجازه نقل حدیث دادند.. [۱۱]
ابوبکر ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ج۳، ص۳۴۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۱۲]
سیوطی، بُغیة الوعاة، ج۱، ص۲۲۵، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
۱.۴ - نقل ابن حجرابن حجر [۱۳]
احمد ابن حجر عسقلانی، انباء الغمر، ج۳، ص۲۷۶- ۲۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
نقل کرده که ابن عاقولی در سفر به مکه ، مدینه ، دمشق ، حلب، در این شهرها حدیث می‌گفت و یک بار به مدت چند ماه ، پیش از موسم حج در حلب اقامت گزید. همچنین مدتی در بیت‌المقدس حدیث می‌گفت. بین ابن عاقولی و سلطان احمد بن اویس جلایری ، اختلافی پیش آمد. از این رو ابن عاقولی به سوی تکریت روان شد و سپس به حلب روی آورد. [۱۴]
احمد ابن حجر عسقلانی، انباء الغمر، ج۳، ص۲۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
وی به هنگام هجوم تیمور لنگ به بغداد به همراه سلطان احمد بن اویس از آن شهر گریخت، ولی اموالش به یغما رفت و خانواده‌اش به اسارت گرفته شد. وی نخست در شام رحل اقامت افکند. سپس به قاهره رفت و بعد از مدتی، در رمضان ۷۹۶ق به همراه سلطان احمد به بغداد بازگشت، ولی ابن عاقولی ۵ ماه بعد درگذشت و بنا به وصیت او، در جوار مرقد معروف کرخی به خاک سپرده شد. [۱۵]
محمد ابن فرات، تاریخ، ج۹، ص۳۴۸، به کوشش قسطنطین رزیق و نجلاء عزالدین، بیروت، ۱۹۳۸م.
[۱۶]
ابوبکر ابن قاضی شهبه، تاریخ، ج۳، ص۵۷۰، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
[۱۷]
ناجی معروف، تاریخ علماء المستنصریة، ج۱، ص۳۵، قاهره، ۱۳۹۶ق.
۱.۵ - شعرابن عاقولی شعر نیکو می‌گفت و قصیده‌ای را که درباره عقاید اسلامی سروده، عدة الوحید و عمدة التوحید نامیده است. [۱۸]
ابوبکر ابن قاضی شهبه، تاریخ، ج۳، ص۵۷۰، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
ابن حجر [۱۹]
احمد ابن حجر عسقلانی، انباء الغمر، ج۳، ص۲۷۶- ۲۷۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
نیز ابیاتی از وی ذکر کرده است. ۱.۶ - آثارچاپیالرصف فیما روی عن النبی - صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- من الفضل و الوصف. زرکلی [۲۰]
زرکلی، اعلام، ج۷، ص۴۳.
بدون ذکر تاریخ بیان می‌کند که این کتاب برای اولین بار در دمشق به چاپ رسیده است. ۱.۷ - آثار خطی۱. الدرایة فی معرفة الروایة. ۲.عرف الطیب من اخبار مکة و مدینة الحبیب، که نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر موجود است [۲۱]
مختار وکیل، فهرست المخطوطات المصورة، ج۲، ص۲۸۷، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
۳.ئکفایة الناسک فی معرفة المناسک. ۴. مفتاح الرجا فی شرح مصابیح الدُجی که شرح مصابیح السنة بغوی است. همچنین مجموعه‌ای از مکاتبات ابن عاقولی با عنوان منشآت در کتاب الانصاف بین الحاوی و ما اورد من الخلاف فی مدح السطان احمد ثبت شده است. نسخه‌ای از کتاب الانصاف ذیل مجموعه‌ای در کتابخانة تقوی که اکنون جزء کتابخانه مجلس می‌باشد، موجود است. [۲۲]
مرکزی، میکروفیلمها، ج۱، ص۶۱۶.
۱.۸ - دیگر آثارآثاری که تنها نامی از آن‌ها باقی مانده است: ۱. شرح منهاج الوصول الی علم الاصول از بیضاوی؛ ۲. شرح الغایة القصوی فی درایة الفتوی از بیضاوی [۲۳]
احمد ابن حجر عسقلانی، انباء الغمر، ج۳، ص۲۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
۳.تعلیق بر المهمات اسنوی [۲۴]
بغدادی، هدیه، ج۲، ص۱۷۵.
۴.الرد علی الرافضة. [۲۵]
ابوبکر ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، ج۳، ص۲۴۳، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۲۶]
احمد ابن حجر عسقلانی، انباء الغمر، ج۳، ص۲۷۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
[۲۷]
ابوبکر ابن قاضی شهبه، تاریخ، ج۳، ص۵۷۰، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م.
[۲۸]
زرکلی، اعلام، ج۷، ص۴۳.
۲ - فهرست منابع(۱) احمد ابن حجر عسقلانی، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م. (۲) محمد ابن فرات، تاریخ، به کوشش قسطنطین رزیق و نجلاء عزالدین، بیروت، ۱۹۳۸م. (۳) ابوبکر ابن قاضی شهبه، تاریخ، به کوشش عدنان درویش، دمشق، ۱۹۷۷م. (۴) ابوبکر ابن قاضی شهبه، طبقات الشافعیة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. (۵) بغدادی، هدیه. (۶) زرکلی، اعلام. (۷) سیوطی، بُغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق. (۸) عباس عزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، ۱۳۵۴ق/ ۱۹۳۶م. (۹) مرکزی، میکروفیلمها. (۱۰) ناجی معروف، تاریخ علماء المستنصریة، قاهره، ۱۳۹۶ق. (۱۱) مختار وکیل، فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن عاقولی»،ج۴، ص۱۴۵۹. |